اغلب افراد چنین فکر می‌کنند که خیلی راحت و با ذهنیتی روشن می‌توانند با تفکر آگاهانه اخبار جعلی و دروغ را از اخبار واقعی تشخیص دهند. اما متاسفانه تحقیقات این موضوع را تایید نمی‌کند و نشان می‌دهد که به‌رغم اینکه دوست داریم خود را هشیار و تیزبین تصور کنیم، حقیقت چیز دیگری است.

اخبار دروغ در دنیای مدرن

اگر صرفا بگوییم که امروزه به اطلاعات زیادی دسترسی داریم، حق مطلب ادا نشده است. در سال ۱۹۹۵، ۲۳۵۰۰ وب‌سایت وجود داشت. امروزه و در سال ۲۰۱۹ این عدد به چیزی حدود ۱۸۶ میلیون رسیده است و این رقم صرفا شامل سایت‌های فعال است. برای مثال روند تغییر چند سال پیش تا الان فیس‌بوک را در نظر بگیرید. از زمان راه‌اندازی در سال ۲۰۰۴ تا سال ۲۰۱۹ فقط در ایالات‌متحده ۶۹ درصد مردم از این پلتفرم استفاده می‌کنند که ۷۴ درصد از این افراد به‌صورت روزانه فیس‌بوک خود را چک می‌کنند و حدود ۴۳ درصد مردم آمریکا از آن به‌عنوان منبعی برای دریافت خبر استفاده می‌کنند. به‌عبارت‌دیگر فیس‌بوک کشش بسیار زیادی دارد.

فیک نیوز چیست؟ تعریف اخبار جعلی

تیمی از محققان روان‌شناسی تحقیقی با این موضوع انجام دادند که چه چیزی باعث می‌شود اخبار جعلی / ساختگی در نظر ما قانع‌کننده باشند؟

اخبار جعلی این‌گونه تعریف شده است: «اطلاعات ساختگی که صرفا شکل و فرم مضمون خبرهای رسانه‌ای موثق را تقلید می‌کنند ولی نحوه پردازش اطلاعات و محتوای مشابهی ندارند.» در طی این مطالعه، محققین تیترهای خبری که در فیس‌بوک منتشرشده بودند و برخی اخبار واقعی و برخی دروغ بودند، را به افراد داوطلب نشان دادند.

چرا اخبار جعلی / فیک نیوز را باور می‌کنیم؟

اثر توهم حقیقت بر باورپذیری اخبار جعلی در رسانه‌ها

نکته مهم این تحقیق این بود که پژوهشگران برخی از سرخط اخبار (هم واقعی و هم جعلی) را یک‌بار و بعضی دیگر را دو بار به افراد نشان دادند. هدف از انجام این کار این بود که بفهمند آیا صرف مشاهده قبلی یک تیتر خبری باعث افزایش اعتبار آن می‌شود یا خیر.

برای اجتناب از تعصبات سیاسی، سرخط اخبار به‌صورت مساوی به نفع دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان تقسیم شده بود. و ازآنجاکه محققان می‌خواستند بررسی کنند که آیا دیدگاه سیاسی یک شخص بر نحوه واکنش او به تیتر خبر موثر است یا نه، دیدگاه‌های سیاسی اشخاص را نیز ارزیابی می‌کردند.

ممکن است بپرسید که اصلا چرا محققان علاقه‌مند به بررسی تاثیر تکرار در میزان اعتماد ما به یک عبارت هستند؟ جواب اثری است که دانشمندان از آن به‌عنوان «اثر توهم حقیقت» یاد می‌کنند و به این معنی است که خبری که از قبل شنیده‌ایم، در نظر ما قانع‌کننده‌تر به نظر می‌رسد. دلیل اعتقاد محققین به وقوع چنین پدیده‌ای آن است که وقتی ما خبر یا اظهارنظری را قبلا شنیده باشیم، هنگام مواجهه مجدد با آن مغز تلاش کمتری برای درک و دریافت آن می‌کند. و به دلیل لذتی که این آسودگی خاطر هنگام مواجهه مجدد با آن خبر به ما القا می‌کند، سبب می‌شود که آن را باورپذیرتر و محتمل‌تر بپنداریم.

دو یافته کلیدی در این تحقیق وجود دارد:

تکرار خبر ساختگی / فیک نیوز مساوی باورپذیری

اولی: اگرچه جملات واقعی باورپذیرتر از جمله‌های ساختگی است، بااین‌حال اثر توهم حقیقت حتی بر جملات بسیار بعید نیز موثر است که شامل مباحث غیرواقعی و جنجالی است که در شبکه‌های اجتماعی فیس‌بوک و اینستاگرام به‌وفور دیده می‌شود. بنابراین حتی اگر عنوانی بسیار پخته به نظر بیاید، ما مستعد پذیرش خبری هستیم که صرفا بیشتر از یک‌بار آن را خوانده باشیم و برای این‌که اثر توهم حقیقت بر ما کارا باشد، نیازی نیست که حتما به یاد بیاوریم که این خبر را خوانده‌ایم یا نه.

بی‌اهمیت بودن گرایش سیاسی در باور اخبار جعلی

نکته دوم این‌که نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که دیدگاه‌های سیاسی ما اهمیتی ندارند و اخبار دروغ که بیشتر از یک‌بار توسط افراد دیده می‌شوند، فارغ از اینکه با عقاید سیاسی آن‌ها همراه باشد یا خیر، قانع‌کننده‌تر محسوب می‌شوند. از این گذشته، اخبار دروغ قدرت ماندگاری بالاتری در ذهن ما دارند. باوجوداینکه محققان برای نشان دادن مجدد یک خبر جعلی به افراد فاصله یک‌هفته‌ای انداخته بودند همچنان این اثر کارا بود و خبر ساختگی قانع‌کننده به نظر می‌رسید و گرایش‌های سیاسی افراد تاثیری در آن نداشت.

روش مقابله با اخبار جعلی

بنابراین همه این گفته‌ها در مورد اخبار سیاسی و اطلاعاتی که از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی دریافت می‌کنیم به چه معنی است؟ علم به راه‌کار مشخصی برای محافظت از افراد در مقابل اخبار دروغ یا جهت‌دهی شده نرسیده است.

۱. بدانیم که همه منابع خبری باهم یکسان نیستند و اطلاعات خود را صرفا از منابع و سایت‌هایی دریافت کنید که اطلاعات را به‌صورت دقیق بررسی می‌کنند.

۲. هنگام خواندن عنوان یک خبر لحظه‌ای مکث کرده و از خود بپرسیم آیا این اطلاعات جدید با دانشی که از قبل داریم تناسبی دارد؟ در این مطالعه جدید، محققین تعدادی جمله دروغین به افراد نشان داده و از آن‌ها خواستند تا صحت‌وسقم خبرها را ارزیابی کنند. در این مطالعه نیز از اثر توهم حقیقت استفاده شده بودند منتهی با این تفاوت که محققین اشخاص را تشویق کردند تا به‌جای تکیه‌بر احساس راحتی بر پذیرش جمله‌ای که قبلا شنیده‌اند، از دانش و اطلاعات ذهنی خود به‌عنوان راهنما استفاده کنند.

این روش تنها زمانی جواب می‌دهد که افراد بتوانند دانشی که در این زمینه دارند را به یاد بیاورند.

۳. اگر ما از قبل اطلاعاتی در زمینه مذکور در حافظه خود نداشته باشیم، کاری که باید انجام دهیم آن است که در مورد آن تحقیق کنیم (مثلا جستجوی اینترنتی) که می‌تواند چالشی مادام‌العمر باشد.

مسلما در دنیای مدرن کمتر کسی این‌قدر فرصت برای جستجو پیدا می‌کند. تمامی مسئولیت مواجهه با اخبار جعلی و تشخیص آن‌ها بر عهده مخاطبان نیست و رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی باید اهتمام جدی برای همکاری با محققین و خبرنگارانی که وابستگی به گروه و جریان خاصی ندارند داشته باشند تا از انتشار خبرهای دروغ که خود را به‌عنوان اخبار موثق جا می‌زنند، جلوگیری کنند. لااقل ما چنین امیدی داریم!