نقشه ذهنی

تونی بوزان در کتاب های خود نقشه ذهنی را این چنین تعریف کرده است که، نقشه ذهنی یک روش گرافیکی و شبکه ای برای ذخیره سازی، دسته بندی و اولویت بندی اطلاعات است که بر روی کاغذ انجام  می گیرد و از کلمات و تصاویر کلیدی خاص استفاده می کند. در نقشه ذهنی هر لغت یا تصویر کلیدی تداعی کننده یک اندیشه یا ایده می باشد و یا خاطره ای را در ذهن تداعی می کند.
نقشه ذهنی به شکل یک سلول مغزی کشیده می شود و برای این طراحی شده است که مغز را وادار به عملکرد بهتر و سریعتر از حد معمولی خود کند. نقشه ذهنی یک ابزار کلیدی و فکری برتر است که از الگوهای طبیعی الهام گرفته است.

از نقشه های ذهنی می توان برای مطالعه، مرور، نکته برداری و برنامه ریزی جهت امتحانات استفاده کرد. نقشه های ذهنی برای گردآوری و دسته بندی اطلاعات و استخراج لغات و مطالب کلیدی از کتاب های درسی، سخنرانی ها، کلاس ها، نکته برداری ها و تحقیقات استفاده می شود.

تفکر خطی در مقابل تفکر کلی در نقشه ذهنی

سال ها تصور بر این بود به دلیل این که انسان به صورت جمله ای صحبت می کند و می نویسد، بنابراین اطلاعات و افکار نیز باید به صورت خطی یا فهرست وار در مغز ذخیره شوند، اما امروزه به این نتیجه رسیده اند که این مطلب واقعیت ندارد.

ما در زمان صحبت کردن و همینطور هنگام چاپ، مجبوریم کلمه بر کلمه و پشت سرهم یک مطلب را بیان کنیم، یعنی جملاتی که ابتدا، میانه و انتها دارد بنابراین افراد تشویق می شوند تا به صورت کلمه به کلمه نکته برداری کنند.

محدودیت این روش این است که پی بردن به اصل مطلب یا موضوع، نیاز به زمان دارد، چون برای فهم مطلب باید صبر کرد تا جمله تمام شود، بنابراین با این روش شما ممکن است حجم زیادی از مطالب را بشنوید یا بخوانید، در صورتی که برای رساندن اصل مطلب لازم و ضروری نبوده اند.

مطالعات جدید نشان می دهد که مغز انسان کاملا به صورت چندبعدی فعالیت می کند و قادر است در یک لحظه و به صورت همزمان اطلاعات را جذب، تفسیر و یادآوری کند. به همین دلیل، عملکرد مغز بسیار سریعتر از عمل صحبت کردن و نوشتن است و به نحوی طراحی شده است که می تواند اطلاعات را به صورت غیرخطی نیز دریافت کند. یعنی مغز اطلاعات را نه به صورت جزء به جزء  و پشت سرهم، بلکه به صورت کلی دریافت می کند. مغز انسان اطلاعات را به صورت یک واحد در نظر می گیرد و به صورت کلی آن را می پذیرد، دسته بندی  می کند، تفسیر می کند و بازخورد آن را به طرق مختلف به شما می دهد. بنابراین در این روش شما با دیدن یا شنیدن یک کلمه کلیدی، آن را در کنار سایر دانسته های قیلی خود قرار می دهید و قادر خواهید بود مفهوم را متوجه شوید.

لغات کلیدی و تصاویر کلیدی

منظور از کلیدی بودن در کنار یک لغت یا یک تصویر، یعنی این لغت یا تصویر، کلیدی برای بازگشایی حافظه است. در واقع یک لغت یا تصویر کلیدی، محرک های قوی هستند که به ذهن کمک می کنند تا یک خاطره یا مطلب خاص را تداعی کند.

لغت کلیدی ، لغتی خاص است که برای اشاره به یک مفهوم خاص انتخاب می شود تا به خاطر سپردن آن مفهوم را آسان تر کند. لغات، نیم کره چپ مغز را فعال می کنند و عامل مهمی در تقویت حافظه محسوب می شوند. زمانی که لغات کلیدی به تصاویر کلیدی تبدیل شوند قادر خواهند بود هر دو نیم کره و تمام حواس را درگیر کنند و این امر موجب افزایش عملکرد و یادگیری می شود.

لغات کلیدی از سخن پردازی جلوگیری می کنند

جالب است بدانید بیش از ۹۰ درصد از نکته بردای ها و خلاصه نویسی هایی که توسط دانش آموزان و دانشجویان صورت می گیرد، غیرضروری و اضافی است، زیرا مغز انسان به صورت طبیعی تمایل دارد به لغات کلیدی بپردازد، یعنی لغاتی که تصاویر بزرگ و تمام جزئیات را تداعی می کند. بنابراین:

• نوشتن کلماتی که حافظه انسان را تحریک نمی کند، نوعی هدردادن وقت است.
• مطالعه و مرور لغات غیرضروری، هدردادن وقت است.
• قرار دادن لغات غیرضروری و نامربوط بین لغات کلیدی، هدر دادن وقت است.
• عدم برقراری ارتباط مناسب بین لغات کلیدی و دور بودن معنای ضمنی آن ها از یکدیگر، هدر دادن وقت است.

زبان مغز

این نکته را به یاد داشته باشید که زیان اصلی مغز نه گفتاری است و نه نوشتاری، بلکه مغز انسان به وسیله حواس و از طریق برقراری ارتباط بین تصاویر، رنگ ها، لغات و ایده های کلیدی کار می کند. مغز انسان برای بازآوری اطلاعات و فعال شدن حافظه به دو عامل اساسی تصور و ارتباط نیاز دارد.

قوه تصور و تخیل زمانی فعال می شود که از عناصر زیر بهره بگیرد:

• حواس
• بزرگنمایی
• ریتم و حرکت
• رنگ
• خنده
• تصاویر

ارتباط نیز عمدتا زمانی میسر است که از عناصر زیر استفاده کنید:

• شماره ها
• لغات
• نشانه ها
• ترتیب
• الگوها
• اشکال

نقشه ذهنی که دارای چنین خصوصیاتی باشد، ذهن شما را درگیر برقراری ارتباط بین افکار، ایده ها و مفاهیم مختلف می کند. این نقشه ذهنی از روش های سنتی که قبلا برای یادداشت برداری و خلاصه نویسی استفاده می شد بسیار خلاقانه تر و کارآمدتر عمل می کند.

برخی از مزیت هایی که نقشه ذهنی نسبت به روش های سنتی یادداشت برداری دارد عبارتند از:

• ایده های اصلی روشن تر و دقیق تر بیان می شود.
• ایده های اصلی و مهم تر به مرکز نقشه ذهنی نزدیک ترند.
• اهمیت نسبی ایده های فرعی بهتر مشخص می شود.
• ارتباط بین مفاهیم کلیدی به سرعت قابل تشخیص است.
• مرور اطلاعات سریع تر و راحت تر است.
• با توجه به ساختار نقشه ذهنی اضافه کردن اطلاعات جدید امکان پذیر است.

نقش تفکر شعاعی برای حداکثر کارایی

برای این که متوجه شویم چرا نقشه ذهنی تا این حد کارامد و موثر است لازم است در ابتدا با نحوه عملکرد مغز در زمان اندیشیدن کمی بیشتر آشنا شویم. فرایند اندیشیدن به یک موضوع خاص، به صورت خطی و در یک جهت خاص صورت نمی گیرد بلکه این فرایند به صورت شعاعی و در جهات مختلف صورت می پذیرد. بدین صورت که ایده اولیه و اصلی در مرکز قرار می گیرد و سپس هر چیزی که مغز انسان قادر باشد در رابطه با آن موضوع خاص فکر کند، در اطراف و جهات مختلف از آن نشات می گیرد. تونی بوزان در کتاب های خود این فرایند را “تفکر شعاعی” نام گذاری کرده است. همانطور که از اسم این روش پیداست، مفاهیم مانند شاخه های درخت، رگ های بدن، از مفهوم اصلی نشات گرفته و به اطراف پخش می شوند.نقشه ذهنی نیز دقیقا به همین شکل طراحی شده است تا مانند مغز عمل کند و شبیه ساز از روش شعاعی البته بر روی کاغذ باشد. پس هرچقدر ما به سبک  عملکرد مغز اطلاعت را ثبت و یاداوری کنیم ، مغز نیز بهتر می تواند آن ها را به خاطر بسپارد و به یاد بیاورد.

وسایل مورد نیاز برای نقشه ذهنی

برای رسم یک نقشه ذهنی به وسایل زیر نیاز دارید:

• کاغذ سفید: می توانید از دفتر نقاشی استفاده کنید یا از برگه های سفید بدون خط.
  برای ترسیم یک نقشه ذهنی و سپس به روز کردن و توسعه دادن آن با ایده های مختلف و جدید که به ذهن شما می رسد، نیاز به فضای کافی دارید بنابراین از برگه هایی به اندازه کافی بزرگ استفاده کند چرا که کاغذهای کوچک شما را محدود می سازند. از طرفی برگه ها باید بدون خط باشند تا ذهن شما به صورت خطی عمل نکند و به صورت کاملا غیرخطی و آزاد فعالیت کند.

• تعدادی مداد با رنگ ها و ضخامت های مختلف:
  رنگ مدادها به این خاطر مهم است که رنگ ها به عنوان محرک برای مغز عمل می کنند و آن را تحریک کرده و خلاقیت را به کار می اندازد و حافظه بصری را فعال می سازد. از طرفی ضخامت های مختلف مدادها نیز جهت تاکید بر روی مباحث مختلف و اشاره به اهمیت نسبی آن ها کار را برای ما تسهیل می کند.

• حداقل ۲۰ دقیقه وقت آزاد

• مغزتان

نکات مهم در رسم نقشه ذهنی

• از تصویر مرکزی استفاده کنید
  انتخاب تصویر مرکزی گیرا و جذاب، ذهن انسان را به شدت درگیر خود می کند. اگر قصد استفاده از لغت به جای تصویر مرکزی را دارید، بهتر است که با رنگ، شکل فرم و حروف چینی خلاقانه، آن را به صورت سه بعدی درآورید.
• استفاده از تصاویر در نقشه ذهنی
  تصاویر باعث فعال شدن هر دو نیم کره شده و با جذاب کردن نقشه ذهنی منجر به درگیر شدن خودکار مغز و چشم ها می شود.
• از خطوط جهت دار استفاده کنید.
  هنگام ارتباط بین یک شاخه یا شاخه های مختلف از خطوط جهت دار استفاده کنید. خطوط جهت دار مسیر دید را هدایت می کنند و سبب ارتباط دو یا چند مورد می شوند. از طرفی خطوط جهت دار این حس را به وجود می آورند که در حال حرکت از یک سو به سوی دیگر هستیم و همین عامل حرکت، یکی از عوامل مهم در تقویت حافظه و به خاطر سپاری مطالب محسوب می شود.
• استفاده از رنگ ها در ترسیم نقشه ذهنی
  رنگ ها یکی از مهم ترین عوامل تقویت حافظه و خلاقیت هستند و سبب فعال شدن نیم کره راست می شوند. استفاده از رنگ های خاص جهت نشان دادن مفاهیم مختلف، امکان دسترسی راحت تر به اطلاعات نقشه ذهنی را فراهم می کند.

• از علائم مختلف استفاده کنید
  علامت ها شامل تیک ها، ضربدر و منفی ها، دایره ها، سیم کشی و رسم خطوط زیر لغت ها می باشند که باعث صرفه جویی در وقت و برقراری ارتباط بین قسمت های مختلف نقشه ذهنی می شوند.

• در هر خط فقط از یک کلمه کلیدی استفاده کنید.
  اگر کلمات کلیدی به درستی انتخاب شوند، هر لغت به تنهایی تداعی کننده صدها لغات دیگر در ذهن می شود. قرار دادن یک کلمه در هر خط، این امکان را فراهم می کند تا کلمه های مختلف دیگر نیز شانس ارتباط با همدیگر را داشته باشند.
• لغات کلیدی را بالای خطوط بنویسید
  از آن جهت خطوط در نقشه ذهنی از اهمیت برخوردار هستند که لغات کلیدی جدا از هم را به یکدیگر متصل می سازند و باعث می شوند ارتباط بهتری با سایر لغات کیدی برقرار شود.
• خطوط اصلی را به تصویر مرکزی و خطوط فرعی را به خطوط اصلی وصل کنید.
  خطوط در نقشه ذهنی به ارتباط بهتر بین افکار در مغز کمک می کند.
• خطوط اصلی را ضخیم تر و با انحناء رسم کنید.
  هر چه خطوط ضخیم تر باشند این پیام را به مغز منتقل می کنند که از اهمیت بیشتری برخوردار هستند بنابراین خطوط مرکز و اصلی را ضخیم تر رسم کنید.
• استفاده از حالت افقی صفحه
  استفاده از حالت افقی صفحه این امکان را به ما می دهد که از فضای بیشتری برای رسم نقشه ذهنی استفاده کنیم. علاوه بر این خواندن و مرور اطلاعات در این حالت آسان تر است.