اهمیت نظم و انضباط کودک در مدرسه

والدین معمولاً انتظاراتی از کودک خود دارند که به او نمی گویند. این رفتار والدین کودکان را بی انضباط و بی قانون تربیت می کند. این بی قانونی و بی انضباطی در دوران مدرسه نیز ادامه پیدا می کند. نظم و انضباط کودک در مدرسه، و پایبندی او به قوانین مدرسه امری مهم و اساسی در تربیت کودک است. نظم و انضباط راهی ساده برای راهنمایی و مدیریت رفتار کودک در خانه و مدرسه است.

نظم و انضباط از کلمه لاتین “disclinare” گرفته شده است که به معنی “تدریس” است. مهارت و پایبندی به قوانین و نظم و انضباط مانند هر هنر و تربیت دیگری، از طریق آموزش و تجربه به کودک منتقل می شود. توجه به تربیت کودک در مدرسه و رعایت نظم علاوه بر تأثیر مثبتی که بر روی کودک دارد، محل آموزش او را نیز با انضباط تر می کند. برای معلمان و مسئولین مدرسه نیز، مسئولیت کودکان، توجه به نیاز های آن‌ها، کنترل و ایجاد نظم و قانون در کلاس و مدرسه چالش بر انگیز است.

برای برقراری قوانین و نظم روش های مختلفی وجود دارد، که هر کدام فرصتی برای تأمل در رابطه با عواقب این قوانین و تأثیراتشان بر کودک را فراهم می آورند. این روش ها همه بر اساس  القای ارزش های جمعی و تشویق و تنبیه کودک می باشد. هر چه این روش ها مثبت تر و خارج از وجه های تنبیهی باشد، موجب ارتقاء رفتار کودک شده و افزایش پویایی در محیط کلاس و مدرسه را به همراه دارد. این روش های مثبت کودک را به یادگیری ترغیب می کند و در آینده نیز از سو رفتار های او می کاهند.

چرا کودکان در مدرسه بی انضباطی می کنند؟

به طور کلی نظم و انضباط کودک در مدرسه و کلاس، توسط مجموعه از قوانین و اقدامات تعیین می شود، که برخی از آن‌ها نامناسب بوده و اثرات سوء دارد. همیشه کودکان مقصر قانون شکنی نیستند. گاهی قوانین ایراداتی به همراه دارند. برخی محققان معتقدند این قوانین به تحرک کودک، نشاط کودک توجه نداشته، و خیلی سفت وسخت وضع می شوند. در نتیجه این قوانین برای کودک ناخوشایند هستند و در برابر رعایت آن‌ها کودک از خود مقاومت نشان می دهد.

همیشه کودکان مقصر قانون شکنی نیستند!

برخی از این علت ها را در ادامه بررسی می کنیم:

عدم تحرک و انگیزه عامل بی انظباطی

ذاتاً کودکان در سنین مدرسه کنجکاو بوده و دائماً در حال تحرک و جست و جو در محیط مدرسه هستند. کلاس هایی که یک بعدی هستند، و به اندازه کافی کودک را درگیر کلاس نمی کنند، کلاس هایی که چالش برانگیز نیستند و فقط اطلاعات سنگین بدون هیچ بحث و بررسی را به کودک می دهند، عامل بی انضباطی کودک می شوند. تحریک فکری کودک در کلاس از این بی انضباطی جلوگیری کرده و اثرات سوء این عدم انضباط را می کاهد.

تعریف قوانین غیر قابل قبول در کلاس

با بزرگ‌تر شدن کودک و قرار گرفتن در مقاطع بالاتر، معلمان تنها از آن‌ها می خواهند در کلاس بنشینند، به درس گوش دهند و بخوانند و یادداشت کنند. معلمانی که نمی توانند فرصت لازم جهت حرکت و تعامل بین کودکان را فراهم کنند، برای حفظ نظم کلاس خود نیاز به قوانین غیر قابل قبول و غیر منطقی دارند. به همین دلیل کودکان نسبت به این قوانین دید مثبت نداشته و کارشکنی می کنند.

عدم توجه معلمان به کودک

توجه معلم به کودک جزء نکاتی است که در مدرسه کمتر به آن توجه می شود. زمانی که توجه به کودک پایین باشد، کودک راه هایی برای رسیدن به این توجه پیدا می کند، و شروع به قانون شکنی و بی انضباطی می کند. هر چه معلم بیشتر برای دانش آموز ارزش قائل باشد و با کودک بیشتر دوست باشند، احتمالاً کودک نیز بیشتر با انتظارات معلم و قوانین مدرسه، خود را تطبیق می دهد.

تنبیه های نامتناسب

زمانی که یک کودک دچار رفتار پرخاشگرانه و بی انضباطی می شود، معمولاً مسئولین مدرسه سخت ترین و بیشترین مجازات را برای خطاهای جزئی در نظر می گیرند. حتی در بعضی مدارس بسته به وضعیت اقتصادی کودک برای آن تنبیه در نظر می گیرند. رفتار های ناعادلانه ای که مسئولین و معلمان مدرسه در پیش می گیرند کودکان را برای بی انضباطی بیشتر و نقض قانون تشویق می کند.

با چه روش هایی می توان از بی انضباطی کودک در مدرسه پیشگیری کرد؟

شیوه ها و روش های متفاوتی از طرف مشاوران و روانشناسان مدارس، برای کمک به دانش آموزان بی نظم و انضباط مطرح شده است. در ادامه به برخی از این روش ها اشاره می کنیم:

۱. تنظیم قوانین برای نظم و انضباط کودک در کلاس و مدرسه

بهترین برنامه برای یک معلم شایسته این است که در اول سال چند قانون ساده برای کلاس خود تعریف کند، و از کودکان بخواهد تا آن را رعایت کنند. این قوانین باید در جهت ایجاد مرز بین دانش آموزان و خود معلم باشد. قوانین می توانند مواردی چون موارد زیر باشند:
همه دانش آموزان باید به موقع به کلاس بیایند و برای یادگیری آماده باشند.
همه دانش آموزان باید با بلند کردن دست خود آماده سؤال پرسیدن شوند.
همه دانش آموزان باید از عواقب دیر آمدن به کلاس یا غیبت بی دلیل و دیر آماده کردن تکالیف آگاه باشند.

این قوانین را می توان روی دیوار کلاس قرار داد، روی تخته نوشت و یا برای هر دانش آموز روی برگه چاپ کرد. از همه مهم تر معلمان باید درباره عواقب رعایت نکردن قوانین صحبت کنند. کودکان بی انضباط با هشدار و دانستن عواقب عدم رعایت قانون کلاس، به فکر فرو رفته و در زمان بی نظمی، عواقب خطایشان به کمکشان می آید. البته بهترین روش این است که عواقب مثبت رعایت قوانین را هم شرح دهید. اغلب انگیزه پاداش بیش از، هشدار یک تنبیه، اثرگذار بوده و مانع خطای دانش آموز می شود.

۲. کمک از دانش آموز بی انضباط

این نظریه بر پایه احترام بین معلم و دانش آموز استوار است. در این روش برای وضع قوانین از دانش آموز بی انضباط خواسته می شود تا در مورد قوانین نظر دهد. این شیوه احساس مسئولیتی برای دانش آموز ایجاد می کند که مجبور به رعایت قوانین می شود. همچنین از این دانش آموزان می خواهند که قوانین را به صورت دوره ای در کلاس برای دیگر دوستان خود مرور کنند. مثلاً هفته ای یک بار قوانین با صدای بلند توسط دانش آموز خوانده شود. این کار علاوه بر احساس مسئولیت، به کودک اعتماد به نفس نیز می دهد تا قوانینی که خود وضع کرده را برای دیگران تکرار کند. مسلماً در این زمان قوانین رعایت می شود. این روش به یادگیری عاطفی اجتماعی کودک نیز کمک کند.

۳. کمک خواستن از والدین 

در هفته ابتدایی شروع مدرسه، یک نسخه از قوانین مدرسه را به والدین بدهید، تا در رابطه با این قوانین با کودک خود صحبت کنند. والدین می توانند قوانین را شفاف تر بیان کنند. از طرفی دیگر کودک نیز در خانه راحت تر در رابطه با قوانین واکنش نشان داده و راحت تر صحبت می کند. در صورت مشاهده هر نوع رفتار و صحبت های قانون شکنی از طرف کودک، نقش تربیتی والدین مهم می شود و بر رفتار ها و تربیت کودک می تواند تأثیر گذار باشد.

۴. نظم و انضباط کودک در مدرسه با اعمال مثبت

در این روش تمامی گزینه های تنظیم قوانین کلاس و مدرسه مثبت هستند و هیچ گونه خشونت و تنبیهی به همراه ندارند. در این روش تنها اثرات تشویقی و پاداش مشاهده می شود و بر پایه تصحیح رفتار منفی استوار است. بر خلاف روش های تنبیهی، نظم و انضباط مثبت طرفدار استفاده از شرم، تمسخر، پرخاشگری یا خشونت برای اصلاح رفتار دانش آموزان نیست.

این نوع روش تربیتی استدلال می کند که دانش آموزان بهتر به رویکردهای مثبت مانند انتخاب، مذاکره، بحث و سیستم پاداش، پاسخ می دهند. دانش آموز در این روش برای ترک بی انضباطی و قانون شکنی پاداش دریافت می کند. در این روش معلم بر کلاس خود بیشتر تسلط دارد و دانش آموزان را در تصمیم گیری و انتخاب رفتارهایشان کمک می کند. نه اینکه دانش آموز را وادار به انجام عمل مثبت و ترک خطا کند. در این صورت است که کودک یاد می گیرد چه طور رفتار ناشایست را بشناسد و خود را اصلاح کند. این روش بر شش اصل استوار است:

احترام به شأن کودک

ایجاد رفتارهای طرفدار اجتماعی و تشویق انضباط کودک

به حداکثر رساندن مشارکت کودک در بحث کلاس

احترام به نیازهای رشد کودک و کیفیت زندگی

احترام به انگیزه و دیدگاه‌های کودک

اطمینان از عدالت، از طریق برابری و عدم تبعیض برای تقویت همبستگی دانش آموزان در کلاس.

۵. الگوسازی برای کودک

علاوه بر نظم و انضباط مثبت، مدل سازی رفتار مناسب و صحیح برای دانش آموز از اهمیت بالایی برخوردار است. خود والدین و معلمان نزدیک ترین الگو به کودک هستند، در نتیجه توجه به قوانین و رعایت آن توسط معلم امری است اساسی. از طرف دیگر برای قوانین یک الگوی مناسب ایجاد کنید. مدل سازی سرنخ‌های بصری را برای آنچه که رفتار قابل قبول است، برای کودک فراهم می کند و به طور غیر مستقیم روش مناسب رعایت قوانین، و نظم و انضباط را در کلاس تقویت می کند.

تنبیه کودک بی انضباط و قانون شکن

گاهی با رعایت تمام نکات تربیتی و مثبت، کودک بی قانونی و بی انضباطی می کند. این رفتار ها گاهی خطراتی جدی به همراه دارد. از طرفی دیگر کودک از عمق عواقب کار منفی خود، مطلع نبوده و این رفتار های بی نظم در آینده و تربیت او تأثیر می گذارد. گاهی این بی نظمی ها آینده او را با چالش رو به رو می کند و برایش عواقبی در زندگی اجتماعی و بزرگسالی به همراه دارد. در این زمان است که تنبیه کودک مطرح می گردد. تنبیه روش های مختلفی دارد. بر اساس فرهنگ ها و قوانین مختلف کشور ها تنبیه های مختلفی بر اساس میزان رفتار غلط دانش آموز، در نظر می گیرند. در ادامه به بررسی برخی از این روش های تنبیهی می پردازیم.

تنبیه بدنی

در طول تاریخ آموزشی رایج ترین وسیله حفظ نظم و انضباط کلاس و مدارس تنبیه بدنی است. در گذشته این تصور می شد که معلم جایگزین والدین در مدارس هستند و می توانند اشکالات تربیتی کودکان را با تنبیه های بدنی، درست کنند. در ۶۹ کشور هنوز هم مجازات و تنبیه های بدنی مشاهده می شود. اما در برخی از کشور ها زمانی که تنبیه بدنی برای کودک در نظر گرفته شود، مسئولین و معلمان مدارس، جریمه مالی و تعلیق از خدمت، نصیبشان می شود.
تحقیقات و تجربیات نشان داده این نوع از تنبیه اصلا مفید نیست و پیامدهای جبران ناپذیری در کودک و آینده اش دارد.

تنبیه عدم حضور در بین دیگر دانش آموزان

در برخی کشور ها برای تنبیه کودک، در یک روز مشخص و در یک مکان مشخص، دانش آموز می ماند و اجازه خروج از آنجا را ندارد و این تنبیه در ساعات درسی و تدریس معلم اعمال نمی شود. این مجازات در ایالات متحده، انگلستان، ایرلند، سنگاپور، کانادا، استرالیا، نیوزلند ، آفریقای جنوبی و برخی از کشورهای دیگر مرسوم است. مثلاً در ایالات متحده، انگلیس و ایرلند  این تنبیه به بازداشت روز شنبه معروف است. البته در بعضی مدارس، بعد از تعطیلی مدرسه، کودک موظف است در مدرسه بماند و برخی از کارهای مدرسه را انجام دهد. در برخی مدارس نیز زمان استراحت این تنبیه اعمال می شود و کودک از بازی ها و تفریحات با دیگر کودکان محروم می شود.

در مورد این قانون یکسری نکات ضروری است. اول اینکه روز قبل به والدین کودک، باید اطلاع داده شود،  و مدت زمان این تنبیه نباید بیش از ۴۵ دقیقه باشد زیرا این تنبیه اثرات سوء پیدا می کند.

مراجعه به مشاوره

زمانی که یک بی انضباطی رفتاری در کودک مشاهده می شود، مسئولین مدرسه موظف هستند برای کودک ساعات مشاوره اختصاص دهند. هدف از این مشاوره تنبیه کودک نیست بلکه کمک به کودک است. جنبه های تنبیهی این روش، به زمانی بر می گردد که برای مشاوره اختصاص می دهند. برفرض مثال زمان بازی و تفریح کودک باید به مشاور مدرسه مراجعه کند. در این جلسات کودک باید به اشتباهات خود پی ببرد، آن‌ها را بشناسد و برای درمان و تغییر آن‌ها به راه حل مثبت برسد. مشاوره همچنین می تواند به دانش آموز کمک کند تا انتظارات مدرسه را بشناسد و همچنین عواقب عدم تحقق آن قوانین را برای کودک شرح دهد.

 تعلیق

تعلیق یا محرومیت یا مرخصی اجباری، به تنبیهی گفته می شود که طی آن دانش آموز باید مدت زمانی از کلاس و مدرسه محروم شود. این تنبیه از یک روز تا چند هفته بسته به نوع بی انضباطی و قانون شکنی دانش آموز به طول می انجامد.

در بعضی از مدارس ایالات متحده ، انگلیس ، استرالیا و کانادا ، دو نوع تعلیق وجود دارد:
محرومیت داخلی ( In-School (ISS محرومیت یا تعلیق خارجی (OSS).  تعلیق داخلی به این معنی است که دانش آموز طبق روال عادی به مدرسه می آید اما، برای کل روز در یک اتاق معین مانده و به تکالیف خود می رسد. تعلیق خارج از مدرسه به این معنی است که دانش آموز از ورود به مدرسه منع می شود. این تنبیه نیز مانند تنبیه های قبلی باید روز قبل به والدین اطلاع داده شود و زمان کوتاه داشته باشد تا اثرات سوء نداشته باشد.

اخراج

اخراج، محرومیت، انصراف یا محرومیت دائمی زمانی رخ می دهد که مدرسه و معلم از پذیرش و تربیت کودک نا امید شده و به تحصیل آن در مدرسه خاتمه می دهند. این تنبیه زمانی اعمال می شود که تمامی روش های تربیتی و تنبیهی شکست خورده، و امیدی به حل بی انضباطی کودک نیست. این تنبیه در بعضی کشور ها مانند چین ممنوع است و مسئولین اعتقاد دارند این تنبیه، تأثیر مثبتی بر تربیت و بی انضباطی آن ندارد.

نقش معلم در نظم و انضباط کودک در مدرسه

اسرار معلمان به داشتن  نظم و انضباط در کلاس و مدرسه، به اندازه تربیت والدین در خانه، در تربیت کودک  مؤثر است. روش‌ها و مثال‌های فوق به رفع نیازهای اساسی کودک کمک می کندو در آخر فرصت‌هایی را برای یادگیری و پیشرفت و بهبود مهارت و اعتماد به نفس کودک در محیط خارج خانه فراهم می آورد.