اختلالات رشدی فراگیر (اختلالات طیف اوتیسم)

اختلالات رشدی فراگیر یا اختلالات طیف اوتیسم به عنوان یک گروه از اختلالات نوروتونیک و رفتاری شناخته می‌شوند که بر اساس تأثیر آنها بر رشد و توسعه کودکان، به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. این اختلالات شامل اختلال اوتیسم، اختلال آسپرگر، اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD) و اختلالات دیگری همچون اختلال تکلم و تکرار کلمات، اختلالات حرکتی و اختلالات تغذیه‌ای هستند.

علائم اختلالات رشدی فراگیر به صورت متفاوتی در کودکان بروز می‌کنند و ممکن است شامل مشکلات در تعامل اجتماعی، تأخیر در یادگیری زبان، مشکلات در حرکت و کنترل حرکات، چالش‌های حسی و حساسیت به محیط، تکراری بودن رفتارها و نگرانی‌های بیشتر از حد معمول باشد.

به عنوان یکی از اختلالات رشدی فراگیر، اختلال اوتیسم به عنوان یکی از مهم‌ترین علل تأخیر در توسعه کودکان شناخته شده است. این اختلال معمولا در دوران کودکی شروع می‌شود و علائم آن می‌تواند در زمینه‌های مختلفی از جمله تعامل اجتماعی، زبان و یادگیری، حرکت و کنترل حرکات، و حساسیت به محیط بروز کند.

اختلالات رشدی فراگیر به علت تأثیرات شدیدی که بر رشد و توسعه کودکان دارند، نیاز به تشخیص و درمان دقیق دارند. با توجه به نوع و شدت علائم، درمان این اختلالات ممکن است شامل مشاوره، درمان‌های رفتاری، درمان‌های دارویی و مداخلات ترکیبی باشد.

اختلالات رشدی فراگیر (اختلالات طیف اوتیسم) عبارتند از مجموعه اختلالاتی که ابتدا در کودکی شروع می شوند و ویژگی اصلی آن ها ، نقص شدید و دائمی در حوزه ی رشدی است. از جمله در تعاملات اجتماعی ، برقراری ارتباط با دیگران ، رفتارها ، علایق و فعالیت های روزمره.

علت «فراگیر» یا عام نامیده شدن این گروه از اختلالات ، تفکیک آن ها از اختلالات «خاص» است که در طبقه ی اختلالات رشدی خاص قرار دارند و اغلب اختلالات یادگیری را شامل می شوند ( مثلا اختلال خواندن ، اختلال نوشتن ، اختلال ریاضی ) . یکی از اختلالات رشدی فراگیر که احتمالا نامش را شنیده اید، اوتیسم است. اختلال اوتیسم موجب می شود که کودکان در تعامل اجتماعی، ارتباط با دیگران، فعالیت جمعی و علایق خود، نقص هایی را نشان می دهند. اکثر کودکانی که به اختلالات رشدی فراگیر مبتلا هستند ناتوانی ذهنی بسیار خفیف نیز نشان می دهند، هرچند بعضی از آن ها هوش عادی و حتی بیش از عادی یا مهارت خاصی دارند. در این قسمت، ابتدا ویژگی های اوتیسم را نشان می دهیم. بعد می گوییم که سایر اختلالات رشدی فراگیر چه ارتباطی با اوتیسم دارند.

اوتیسم

اوتیسم، سه نوع نقص را شامل می شود .
اولی، نقص در تعامل اجتماعی است. کودکان مبتلا به اوتیسم در نوزادی نیز با دیگران، از جمله با والدین خود ارتباط برقرار نمی کنند. آن ها بر خلاف نوزادان و خردسالان دیگر، در پاسخ به بزرگترهای خود لبخند نمی زنند یا صدای بچه گانه در نمی آورند و علاوه بر آن خودشان برای بازی با بزرگترها پیشقدم نمی شوند. آن ها دوست ندارند به بغل والدین بروند حتی زمانی که ترسیده اند. اکثر نوزادان وقتی بزرگترها با مهربانی به آن ها نگاه می کنند آن ها نیز به بزرگترها نگاه می کنند. اما نوزادان اوتیستیک، ممکن است هرگز به چشم بزرگترها نگاه نکنند. کودکان اوتیستیک پس از کمی بزرگتر شدن، معمولا به بازی با سایر کودکان علاقه نشان نمی دهند و ترجیح می دهند تنها بازی کنند. همچنین، به نظر می رسد که به احساسات دیگران واکنش نشان نمی دهند. قبلا تصور می شد که کودکان اوتیستیک حواسشان به افکار و رویاهایشان است. تا اندازه ای مثل اسکیزوفرن ها که ممکن است حواسشان به هذیان ها و توهماتشان معطوف باشد. در واقع تصور می شد که اوتیسم در کودکی، به اسکیزوفرنی در بزرگسالی ختم می شود. اما مطالعات چند دهه ی گذشته نشان داد که این کودکان در بزرگسالی علائم اسکیزوفرنی را نشان نمی دهند (مثلا در آن ها هیچ نشانه ای از هذیان یا توهم مشاهده نمی شود). همچنین اسکیزوفرن ها در کودکی سابقه ی اوتیسم کامل نداشته اند. به علاوه، اوتیسم و اسکیزوفرنی کمتر در کنار هم مشاهده می شوند و این پدیده نشان می دهد که اختلال اوتیسم و اسکیزوفرنی احتمالا علل ژنتیکی مختلفی دارند.

دومین گروه نقص های کودکان مبتلا به اوتیسم، برقراری ارتباط را شامل می شود. کودکان مبتلا به اوتیسم در ارتباط کلامی و حرف زدن مشکلاتی دارند. این کودکان به جای ساختن کلمات تنها کاری که می کنند این است که شنیده های خود را بلافاصله اکو (منعکس) می کنند. پدیده ای که اکولالیا نامیده می شود. همچنین، ضمایر را برعکس می گویند مثلا به جای «من» از «تو» استفاده می کنند وقتی هم کلمات یا جملاتی تولید می کنند صدایشان را بالا و پایین نمی برند و به آن «نوا» نمی دهند. به این ترتیب شبیه به آدم آهنی یا کامپیوتر حرف می زنند.

سومین گروه نقص ها، در نوع فعالیت ها و علایق کودکان اوتیستیک مشاهده می شود. آن ها به جای پرداختن به بازی های سمبلیک یا اسباب بازی ها، حواسشان تمام و کمال به قسمتی از اسباب بازی (یا به کل یک شیء) معطوف می شود. همچنین ممکن است رفتارهای عجیب و غریب و بسیار تکراری با اسباب بازی ها داشته باشند. مثلا به جای خاله بازی کردن با دو عروسک ممکن است دست یکی را جدا کنند و آن را از این دست به آن دست، و از آن دست به این دست بدهند. برای کودکان مبتلا به اوتیسم رفتارهای تکراری و مراسم مرتب، معمولا بسیار مهم است. هیچ یک از جزئیات مراسم مختلف در طول روز نباید تغییر کند. در نظم و ترتیب کارهای روزمره هیچ تغییری نباید به وجود آید. مثلا، مادر اگر هنگام برگردان کودک از مدرسه وارد بانک شود تا کاری را انجام دهد، بچه قشقرق وحشتناکی راه خواهد انداخت. بعضی کودکان اوتیستیک با قسمتی از بدن خود رفتارهای کلیشه ای و تکرارای انجام می دهند. مثلا، بدون وقفه دست های خود را بالا و پایین می برند یا سرشان را به دیوار می کوبند. این رفتارها گاهی رفتارهای خود – انگیزشی نامیده می شود زیرا به نظر می رسد که کودکان اوتیستیک آن ها را انجام می دهند تا برای خودشان محرک درست کنند. اما این نظریه هنوز به اثبات نرسیده است.

کودکان اوتیستیک معمولا در آزمون های توانایی ذهنی، مثلا تست هوش، نمرات پایین تر را به دست می آورند و ۵۰ تا ۷۰ درصد آن ها اختلالات ذهنی خفیف تا شدید دارند. اما ناتوانی های بعضی از کودکان اوتیستیک به مهارت هایی محدود می شود که به زبان و مهارت های perspective – talking نیاز دارند (perspective – talking skills ، عبارت است از توانایی تشخیص و درک افکار و احساسات خود و دیگران). کودکان مبتلا به اوتیسم ممکن است در آزمون هایی که به مهارت های زبانی نیاز ندارند، نمرات متوسطی بیاورند. رسانه های عمومی، درباره ی کودکان اوتیستیکی که توانایی خاصی دارند، مطالب زیادی نوشته و گفته اند. مثلا، بعضی از این کودکان می توانند موسیقی بنوازند بدون آنکه هرگز درس موسیقی دیده باشند یا می توانند بسیار عالی نقاشی بکشند یا حافظه ی عالی داشته باشند و محاسبات ریاضی خارق العاده انجام دهند. این گونه افراد ساوانت نامیده می شوند و تعداد آن ها بسیار نادر است.

طبق تعریف عوارض اوتیسم، قبل از سه سالگی شروع می شود اما کودکان اوتیستیک در رشد بسیاری از مهارت های مهم تاخیر دارند. آن ها بالاخره، الگوهای زبانی و تعاملات اجتماعی را یاد می گیرند، اما این الگوها بسیار غیر عادی است. با این حال باید توجه داشت که در شدت و پیامد این اختلال، تفاوت های زیادی وجود دارد. هالین و همکاران، ۶۸ کودک اوتیستیک را که هوشبهر عملی (اجرایی) آن ها حداقل ۵۰ بود، تا بزرگسالی دنبال کردند. در بزرگسالی، یک پنجم آنان توانسته بودند نوعی دیپلم دبیرستان کسب کنند، پنج نفر به کالج رفته بودند و دو نفرشان دانشجوی فوق لیسانس بودند. حدود یک سوم آن ها مشغول به کار بودند و حدود یک چهارمشان، دوستان صمیمی داشتند. با این حال، اکثر آن ها شدیدا به والدین خود متکی بودند یا یک نفر، برای کمک به کارهای روزانه ی آن ها، استخدام شده بود. پنجاه و هشت درصد آنان در کل، آخر و عاقبت «ضعیف» یا «بسیار ضعیف» داشتند. آن ها نمی توانستند تنها زندگی کنند یا شغلی را نگه دارند و در برقراری ارتباط با دیگران و تعاملات اجتماعی، مشکلاتی داشتند.

تا اینجا، بهترین پیش بینی کننده ی پیامد اوتیسم، هوشبهر کودک و میزان رشد زبانی او تا قبل از ۶ سالگی بود. کودکانی که هوشبهر بالای ۵۰ دارند و تا قبل از ۶ سالگی نمی توانند به اندازه ی کافی حرف بزنند. آینده (یا عاقبت) بهتری خواهند داشت. مطالعه نشان داده است که افراد اوتیستیک با هوشبهر ۷۰ و بالاتر برای آخر و عاقبت «خوب» یا «بسیار خوب» شانس بسیار بیشتری دارند.

قبلا تصور می شد که اوتیسم اختلالی نادر است. مطالعاتی که در دهه ی ۱۹۷۰ به چاپ رسیدند، میزان شیوع آن را در حدود ۵ در ۱۰ هزار کودک اعلام کرده اند. شیوع اوتیسم رشد بسیار بالایی داشته است. دکتر لیلا عطایی در نشست خبری اولین همایش اوتیسم درباره ی آمار بالای نوزادان مبتلا به اوتیسم در ایران، میزان شیوع آن را ۱ مورد در هر ۷۰ الی ۸۰ تولد زنده است در صورتی که این اختلال در گذشته بیسار کمتر است.

سندرم آسپرگر و سایر اختلالات رشدی

سایر اختلالات رشدی یا فراگیر عبارتند از سندرم آسپرگر، اختلال رت ، اختلال تجزیه کودکی . در سندرم رت و هم در سندرم تجزیه کودکی، کودکان مدتی رشد عادی دارند و بعد توانایی های اصلی خود در تعاملات اجتماعی، زبان و یا حرکت را برای همیشه از دست می دهند. اختلال رت نام خود را از آندریاس رت، نورولوژیست اتریشی، گرفته است که این اختلال را برای اولین بار در سال ۱۹۶۶ توصیف کرد. نام گذاری سندرم تجزیه کودکی به این علت است که کودک مدتی رشد عادی دارد. اما در مرحله ای از پنج سال اول زندگی «تجزیه شدن» را آغاز می کند، تا زمانی که مشکلات رفتاری او به همان مشکلات رفتاری کودکان اوتیستیک تبدیل می شود. اختلال تجزیه کودکی، معمولا موارد زیر را شامل می شود: از دست دادن زبان در حد بسیار زیاد، از دست دادن علاقه به تماس اجتماعی با دیگران در حد زیاد و کاهش شدید تماس چشمی و سایر انواع ارتباطات غیر کلامی، مثل نشان دادن با انگشت.

ویژگی اصلی سندرم آسپرگر نقص در تعاملات اجتماعی و فعالیت ها و علایقی است که به نقص های موجود در اوتیسم شباهت دارند، ما تفاوتشان این است که در سه سال اول زندگی، در رشد زبان هیچ تاخیر یا انحرافی مشاهده نمی شود و کودکان، کنجکاوی معمولی خود را نشان می دهند، و اکثر مهارت های عادی را به دست می آورند. کودکان مبتلا به سندرم آسپرگر معمولا در روابط با دیگران مشکل دارند و رفتارهای غیر عادی نشان می دهند (مثلا کد پستی ها را حفظ می کنند) تا جایی که فکر و ذکرشان به شیوه ی وسواسی، اطلاعات و مسائل بی اهمیت می شود.

طرز حرف زدن آن ها گاهی «رسمی» (اتو کشیده) است و به همین دلیل، این اختلال گاهی «سندرم پروفسور کوچولو» نامیده می شود. روانشناسان عقیده دارند که اختلالات رشدی فراگیر روی یک پیوستار قرار دارند که اوتیسم شدیدترین آن ها و سایر اختلالات، با شدت کمتر بعد از آن قرار می گیرند (البته اوتیسم نیز شدت و ضعف دارد). به این ترتیب گاهی اختلالات رشدی فراگیر، اختلالات طیف اوتیسم نامیده می شود. همان طوری که آمار ها نشان می دهند در سراسر جهان از هر ۱۱۰ کودک یک نفر به یکی از اختلالات طیف اوتیسم مبتلا می شود.

به نظر می رسد که عوامل نورولوژیک نیز در اختلالات رشدی فراگیر نقش دارند. فراوانی نقص های موجود در اختلالات رشدی فراگیر نشان می دهد که در رشد عادی و نظم مغز ، اختلال و جود دارد. علاوه بر آن حدود ۲۵ درصد کودکان مبتلا به اختلالات رشدی فراگیر، تا رسیدن به نوجوانی به اختلالات تشنجی مبتلا می شوند، بنابراین می توان گفت که در عملکرد مغز اختلال نورولوژیک وجود دارد. کودکان مبتلا به این اختلالات، حجم مغزی بیشتری دارند مخصوصا در سال های پیش دبستانی. همچنین در تعدادی از مناطق مغزی این کودکان نابهنجاری های رشدی مشاهده می شود، از جمله در مخچه، بادامه، مخ و احتمالا در هیپوکامپ. این کودکان در بعضی از انواع خاص سلول ها و نورون ها ی مغزی نیز نابهنجاری نشان می دهند. در بعضی مطالعات مربوط به اختلالات رشدی فراگیر، از فنون تصویر برداری مغزی استفاده می شود. به کودکان مبتلا به این اختلالات گفته می شود که کارهای ذهنی انجام دهند مثلا جمع و تفریق انجام دهند یا شعر بخوانند و در تمام این مدت فعالیت مغز مورد مشاهده قرار می گیرد.

منبع: زمینه ی روانشناسی اتکینسون و هیلگارد